Kapitalisme in vraag ?

Beste TR en WVP,

Ik denk dat we wel degelijk kunnen spreken over een kapitalistisch (wereld)systeem, maar het zou al te simpel zijn om het daarbij te laten. Er zijn verschillende invullingen van het kapitalisme, naargelang land en cultuur. Als ik aan China denk, zou ik bijvoorbeeld durven spreken van een ‘centraal geleid kapitalisme’. Het kapitalisme is ook enorm geëvolueerd doorheen de tijd, in dat opzicht moet Durkheims Les formes élémentaires de la vie religieuse ook wel interessant zijn. In elk geval hebben we het over een dynamisch systeem, al is het evenzeer overdonderend en lijkt het zelfs grotendeels niet te ontwrichten. In elk geval denk ik dat we eens moeten beginnen te duiden wat ons stoort aan dit systeem. We moeten de problemen trachten te benoemen. Ik denk dat we uiteindelijk zullen merken dat het niet enkel over het systeem op zich gaat, maar ook over (de) cultuur, de samenleving en vooral: de mens.

Een eerste element dat ik wil opwerpen is de gokcultuur van het kapitalisme. Men kan geld ontvangen ten gevolge van het nemen van een risico. Bijvoorbeeld als men ergens geld in investeert of in belegt waarbij men een groter risico loopt, zijnde dat men mogelijk zijn/haar geïnvesteerde geld niet (volledig) terugkrijgt, dan ontvangt men een groter percentage wanneer de investering wel degelijk succesvol is gebleken. Gelijkaardig verantwoordt men hoge verloningen. Men kan een hogere verloning krijgen, niet alleen door het hoger diploma of door meer of waardevollere arbeid, maar door het dragen van een hogere verantwoordelijkheid. Men krijgt meer geld omdat men zich verantwoordelijk en dus kwetsbaar opstelt. Opnieuw een voorbeeld van hoe risicovorming beloond wordt.

De financiële markten zijn risicovol, irrationeel, gevoelig, kwetsbaar. Dergelijke uitspraken hebben we de laatste maanden vaak vernomen door de media. Desondanks, als je goed speelt – als land: als je goed bestuurt –volgens de regels van het (kapitalistische) spel, dan kan je er eventueel als winnaar uitkomen.

Velen onder ons gokken graag, in de ene vorm of de andere. Mensen balanceren (graag) tussen zekerheid en onzekerheid, ik denk dat niemand ooit volledig voor het ene of het andere kan kiezen. Maar in welke mate kunnen wij mensen omgaan met ons verlies en de winst van de andere? In welke mate willen we risico’s nemen in onze ‘sociale’ zekerheid?

Ik hoop dat jullie met mij verder meedenken!

Mvg,

JVD

Beste JVD en TR,

Ook ik ben overtuigd dat ons huidig tijdsbestek gedomineerd wordt door de kapitalistische gedachte en dit wereldwijd! Ik zeg wereldwijd omdat zelfs de landen die menen geen deel uit te maken van het kapitalistisch wereldsysteem zich zo verhouden tegenover het kapitalisme dat moeilijk nog kan worden ontkend dat geen scheut hen is binnengedrongen. Het kapitalisme is namelijk niet iets materieel, het is een ideologie, iets abstract. Wat vaststaat is dat de wereldburger, of beter: de burger in de wereld, niet meer zonder die ideologie kan denken. Alles wordt in termen van waarde en bezit uitgedrukt, hoe men het ook draaien of keren wilt.

De stelling die JVD met zekerheid poneert dat het kapitalisme niet te ontwrichten is, wil ik graag in twijfel trekken. De ideologische logica blijft ons doordringen, waardoor het eens levenswijze is. De ideologie is in sé ook amoreel, dus los van moraliteit: ze is niet slecht en ze is niet goed. Dat is ook de kracht van het kapitalisme: het werkt gewoon. Het grote probleem volgens mij is namelijk dat mensen het systeem ontkennen in zijn ware betekenis. Ik denk nu spontaan aan de massale visvangst van multinationals aan de Afrikaanse westkunst - dit is voor mij het symbool van de laatste jaren voor het ontkennen van het kapitalisme. Mensen zijn bijgevolg het kapitalisme een verkeerde inhoud beginnen toeschrijven. Diefstal en corruptie is niet hetzelfde als kapitalisme. Diefstal en corruptie is immoreel, kapitalisme is amoreel.

Wat men doet in het kapitalisme is uiteraard niet amoreel. Als ik straks een mooi paar schoenen koop, is dat omdat ik er een waarde aan toeken. Als ik daar of daar werk, of helemaal niet werk, is dat ook omdat ik een voorkeur heb met wat ik wil doen in mijn leven met bewust/onbewust het kapitalisme als grondsysteem. Diefstal en corruptie echter vervormen het kapitalistisch systeem, omdat het principe van bezit en waarde wordt ontkend. Door diefstal en corruptie ontstaan er wel kapitalistische hegemonieën, maar in feite wordt het principe van waarde ontkend. Men ontwricht het kapitalistisch systeem.

Zoals mocht blijken, denk ik niet dat het systeem fout is maar wel de manipulatie en het bedriegen ervan. Ik voel het investeren of het beleggen in toekomstige verwezenlijkingen dan ook niet aan als een uiting van een gokcultuur. Is niet net de sterkte van het kapitalisme dat het noodgedwongen voor vooruitgang zorgt? Is die kwaliteit van vooruitgang geen evidente implicatie van het systeem? Een systeem waarbij kapitaal zichzelf verzorgt? Geeft dit soort van beleggen in projecten ons niet net de mogelijkheid om te ondernemen, om te weten dat goede ideeën het licht kunnen zien door middel van de investering? Zou de farmaceutica dezelfde vooruitgang hebben gemaakt zonder het winstbejag? Kan de verzorgende welvaartsstaat overleven zonder de noodzakelijke input die de kapitalistische samenleving genereert?

Vandaar dat ik meen te insisteren op mijn overtuiging dat de financiële markten helemaal niet irrationeel zijn, het tegendeel is waar! De financiële markt en zijn actoren zijn maar al te rationeel - wat niet altijd succes betekent uiteraard - want de deelnemer wil toch nooit zijn waarde verliezen? Dat is net de dynamiek van het systeem. Een logisch gevolg van het systeem en van de evidente risicovorming is dat er - zoals in elk spel - mensen zijn die het spel beter kunnen spelen dan anderen.

Is het cruciale probleem niet dat men twee concepten met elkaar bijna noodzakelijk verwart? Namelijk het amorele kapitalisme en het morele egoïsme. Deze twee concepten komen elkaar steeds tegen op dezelfde weg, waardoor het amorele kapitalisme wordt geïnfecteerd door de menselijkheid. Ik kan mij niet van de indruk ontdoen dat mensen die klagen over het kapitalisme, het eigenlijk gemunt hebben op de menselijke egoïstische hebzucht. Deze hebzucht wordt natuurlijk in de hand gewerkt door het kapitalisme.

Een oplossing lijkt dat men het kapitalisme kanaliseert, of het regels oplegt opdat er geen misbruik meer mogelijk is. Dan echter, ontstaat er opnieuw een situatie waarbij een moreel systeem iets amoreel probeert te beïnvloeden. Zoiets is tegenstrijdig met het kapitalistisch idee! Het is een paradox! Zonder al te grote uitspraken hierover te doen, wil ik toch met dit tragische en paradoxale gegeven afsluiten: ofwel laat men een amoreel kapitalisme bestaan dat quasi noodzakelijk geïnfecteerd wordt door menselijke hebzucht, ofwel kent men er bijkomende regels aan toe, waardoor het amorele en zelfregulerende kader dat het kapitalistisch systeem is, verdwijnt.

Tot de volgende briefwisseling,

WVP

Beste WVP en JVD,

Vaak wordt kapitalisme als een amorele ideologie beschouwt, een soort instrument of systeem dat goed of slecht kan worden aangewend door de actoren op de vrije markt. Ik denk echter dat het kapitalisme in zijn verschillende verschijningsvormen, zowel historisch als vandaag de dag, wel degelijk een waardegeladen systeem is. WVP zegt het zelf: het is een levenswijze. Max Weber verbond het ontstaan van het kapitalisme met een protestantse, meer bepaald een calvinistische ethiek. Durkheim volgde hem door eveneens een religieuze oorsprong van het systeem te zoeken. De beroemde Weber-thesis (niet die van de sympathieke Ugent-prof voor alle duidelijkheid) stelt dat kapitalisme een beweging van rationalisering brengt of ook een 'onttovering' van de wereld, beide afkomstig uit het calvinisme. Benjamin Franklin zei over geld dat het van nature uit generatief, vruchtbaar is:

"Remember, that money is the prolific, generating nature. Money can beget money,

and its offspring can beget more, and so on. Five shillings turned is six, turned

again is seven and threepence, and so on, till it becomes a hundred pounds.

The more there is of it, the more it produces every turning, so that the profits

rise quicker and quicker. "

Bij dit streven naar winst omwille van zichzelf hoort ook de beroemde, protestantse arbeidsethiek, waarvan ieder van ons doordrongen is. Luiheid is een schande, de ondeugd van de freeriders.

Zelfvertrouwen is verrassend genoeg ook een van de calvinistische deugden. Ik zal dit even verduidelijken.

Calvijns dubbele predestinatieleer stelde dat God op voorhand al had uitgemaakt aan wie hij genade schonk. Desondanks was het een plicht om te geloven in het feit dat men tot de uitverkorenen behoorde die verlossing zouden krijgen in het hiernamaals. Dat geloof in de eigen verlossing, vandaag seculier vertaald in 'een gezond zelfvertrouwen' is iets dat zowel de consument als de producent/entrepreneur zeker kenmerkt.

Wat ik zeer belangrijk vind, is de culturele impact van het kapitalisme. De logica van vraag en aanbod heeft zowel in onze moraliteit als in onze appreciatie van cultuurproducten voor een vervreemding en vervlakking gezorgd. De onbewuste zoektocht vandaag is er een naar morele en esthetische authenticiteit. Authenticiteit die voortdurend dreigt verloren te gaan in een massacultuur gestuurd door kapitalistische motieven. Een massacultuur die altijd aandacht zoekt en zal krijgen, maar die tegelijk ook een leegte creëert.

Misschien ben ik te pessimistisch. Net zoals er veel tegenbewegingen zijn tegen het ongebreidelde gokkapitalisme en er correcties van het systeem zijn gekomen (de Keynesiaanse beleidsvormen bijvoorbeeld), zijn er ook veel culturele tegenstromen die verkoopcijfers niet als het hoogste goed beschouwen. En die zijn broodnodig. Misschien is het niet alles de schuld van ons economisch denken en handelen. Misschien spelen fenomenen als de globalisering ook een rol in bepaalde vormen van

morele en esthetische vervreemding.

Een andere vraag is of het kapitalisme ons menszijn veranderd heeft. Ik denk van wel.

We zien onze persoonlijke talenten bijvoorbeeld als kapitaal en dat kapitaal moet geïnvesteerd worden.

Sociale status is ook soort kapitaal, namelijk een symbolisch kapitaal (cf. Bourdieu). De moderne 'rat race' is een ersatz geworden voor de morele zelfverbetering die centraal staat in elke wereldreligie.

Een liedje van Radiohead geeft ongeveer weer wat ik bedoel:

"Fitter, happier, more productive,

comfortable,

not drinking too much,

regular exercise at the gym

(3 days a week),

getting on better with your associate employee contemporaries ,

at ease,

eating well

(no more microwave dinners and saturated fats),

a patient better driver,

a safer car

(baby smiling in back seat)

..."

Als besluit zou ik zeggen dat hoewel het kapitalistisch systeem amoreel noemen strikt genomen niet onjuist is, het tegelijk veel onderliggende effecten en historische fundamenten van het systeem verhult.

Gegroet!

TR